Steenlegging op 15 maart voor de families Pagrach en Spanjar

Speech Donald Pagrach

Woensdag 15 maart 2023
Tijdens het leggen van Stolpersteine voor zijn vermoorde grootouders, tantes en oom.

Voor het huidige eethuisje in de Walstraat werden woensdag 15 maart 2023 zes Stolpersteine gelegd voor het gezin Pagrach. Hier woonden Jacob Pagrach (56) en  Sara Jeanette Pagrach-van Gelder (59) en hun kinderen Sophia (26), Johanna (24), Rachel (20) en Andries (18).
Leerlingen van de Haarschool gaven de stenen aan, legden witte rozen en Silke Averesch las haar gedicht voor.

De kleinkinderen van Jacob en Sara Jeanette waren aanwezig bij de legging. Lilly Pagrach las een gedicht en Donald Pagrach vertelde hoe zijn vader Max, ook een zoon van Jacob en Sara Jeanette, ondergedoken was bij de familie Batelaan. Het gevolg van een vriendschap die in Rijssen begon tussen de directeur van de gasfabriek Henk Batelaan en Jacob Pagrach. Zoon Max dook samen met zijn vrouw drie jaar onder bij de familie Batelaan in Leidschedam. “De familie Batelaan had zelf zeven kinderen. De families zijn altijd bevriend gebleven.”

Samen met zijn broer Marcel zegde hij het Kaddish. “Het Kaddish is het gebed voor de doden, dat uitgesproken wordt als een Jood wordt begraven. Joden hebben het eeuwige grafrecht, het graf blijft altijd ongeschonden. Maar deze Joden, mijn grootouders en de broers en zussen van mijn vader, hebben nooit een graf gekregen. Omdat ze zijn vermoord tijdens het naziregime. Door de plaatsing van de Stolpersteine hebben zij toch een soort van graf gekregen, een soort plek waar ze herdacht kunnen worden”, vertelde Donald met emotie.
“Ik wil het Kaddish zeggen als kleinkind van mijn opa Jacob en mijn oma Jeanette. Maar ik wil dit niet alleen als kleinkind van deze twee mensen doen, ik wil het ook namens mijn vader doen. Nee, ik wil het niet namens mijn vader doen, ik wil het áls mijn vader doen.  Want mijn vader heeft nooit de kans gehad om het Kaddish te zeggen bij het graf van zijn ouders. Nu, bij het uitspreken van het Kaddish, treed ik op als mijn vader.”

De vader van Donald overleefde de oorlog. “Dat mijn ouders de oorlog hebben overleefd, was mogelijk omdat er tijdens de Tweede Wereldoorlog een familie genaamd Batelaan was die hen onderdak verschafte. Zelf hadden zij 7 kinderen en door hun ware en volledige geloof in God waren ze ervan overtuigd dat ze het konden. De zin in de bijbel ‘Als je het leven van 1 persoon redt, red je de hele mensheid’ was hun drijfveer om dit te doen. Ze waren ervan overtuigd dat God hen zou beschermen. En dat deed Hij ook.”, vertelde Donald hierover. “Mijn ouders hadden geen keus en ook de familie Batelaan paste zich aan de veranderde omstandigheden aan. Hoe ouder ik word, hoe onwaarschijnlijker ik het ga vinden. Gedurende 3 jaar overleefden ze razzia’s, onverwachte bezoekers, gebrek aan voedsel, vermoorde familieleden en vrienden. En misschien is wel het meest onmogelijke dat geen van hun schoolgaande kinderen ooit iets in de klas hebben verteld over het feit dat hun ouders 4 Joden verborgen hielden.”

Gedicht van Joas Karsten, leerling Haarschool

Voorgelezen op 15 maart 2023
bij de steenlegging voor het gezin Spanjar, Wierdensestraat 96

De straten kleurden rood
De mensen stierven
Er waren verschrikkelijke tijden
Er waren weinig die niet lijden
Er was veel honger en pijn
De Joden moesten aan de kant
Mensen werden zomaar op straat neergeschoten
Er was zoveel leed en pijn
Zou er ooit nog redding zijn?
Om te herdenken al dit leed en geween leggen wij een Stolperstein.

Speech Eva de Lange

Op 15 maart 2023
Voor het gezin van Israël (Ieske) en Rachel Spanjar-de Lange, oom en tante van Eva, en haar nichtjes Esther en Eva

Voor de woning aan de Wierdensestraat 96, hoek Hangerad, werden vier Stolpersteine gelegd. Hier woonden tot in de oorlog Israël Spanjar (36), zijn vrouw Roosje Spanjar-de Lange (26) en hun twee jonge kinderen, Esther (5) en Eva (4).

Leerlingen van de Haarschool gaven hier de stenen aan Eva de Lange, legden rozen en Joas Karsten las zijn gedicht voor. Rabbijn Clary Rooda zegde samen met Eva de Lange het Kaddish.

Eva vertelde over haar tante Roosje, oom Israël, die Ieske genoend werd, en haar nichtjes.
Ieske werd in de zomer van 1942 met andere Joodse mannen naar kamp Overbroek bij Kesteren in de Betuwe gebracht. Daar moesten ze onder erbarmelijke omstandigheden graafwerkzaamheden verrichten voor de Grebbelinie.  “Toen Roosje hoorde dat haar man naar het werkkamp moest, raakte ze zo in paniek, dat ze met haar dochters is gaan inwonen bij haar schoonouders aan de Stationsdwarsweg in Rijssen. Daar werden Roosje en haar dochters later door een agent opgepakt en opgesloten in de Schildschool. Hun buurman Scherphof rende direct naar Roosjes ouders op de Dannenberg.  Zij gingen onmiddellijk naar Roosje toe en zo konden ze toch nog afscheid van elkaar nemen.  Waarschijnlijk zijn ze een dag later naar de trein gebracht. Daar werden ze onder bewaking naar kamp Westerbork vervoerd.”

“Het huis van het gezin Spanjar werd de volgende dag door de bezetter leeggehaald. Daarvóor had Scherphof nog kleding van de kinderen uit het huis gehaald en later opgestuurd naar Westerbork. Ook de kachel en eetkamerstoelen heeft hij eruit kunnen halen. Dat kon omdat er tussen de huizen via de zolder een doorgang was. Na de oorlog heeft Scherphof de stoelen teruggegeven aan mijn vader. Twee daarvan zijn nog steeds in mijn bezit. De kachel heeft hij later verkocht en het geld daarvoor kreeg mijn vader ook terug.”

Op 22 oktober 1942 zijn Roosje, Esther en Eva bij aankomst in Auschwitz vergast. Vader Ieske werd geselecteerd omdat hij sterk genoeg was om daar te werken. Drie maanden later, op 22 januari 1943, is Ieske alsnog in Auschwitz vermoord.

Gedicht van Silke Averesch, leerling Haarschool

Voorgelezen op 15 maart 2023
tijdens de steenlegging voor het gezin Pagrach, Walstraat 40.

Op 4 en 5 mei is er een treurige maar ook blijde dag.
We herdenken de mensen in het graf.
Die omgekomen zijn door Hitler zijn straf.
Na die vreselijke tijd,
zijn wij eindelijk na 5 jaar bevrijd.
Daarom legen wij deze gouden stenen voor de mensen die zijn overleden.